Er hugsanlegt að lýsa megi ástandinu í heiminum, nú í upphafi 21. aldar, þannig að þar takist á markaðsþjóðfélagið og réttarríkið? Ef ég væri beðin að lýsa réttarríkinu fyrir barni myndi ég líkja því við upphaf ævi Montesquieu, mannsins sem við rekjum grunnhugmynd okkar um þrískiptingu ríkisvaldsins til. Hann fæddist á kaldri janúarnóttu 1689 í kastala nálægt Bordeaux í Frakklandi, sonur dómara og guðrækinnar móður. Betlari, sem átti leið hjá, var kallaður til sem skírnarvottur svo að drengurinn myndi minnast þess allt sitt líf að hinir örsnauðu væru bræður hans. Hann var barn þess tíma þegar fátækt og eymd var ekki rakin til samfélagslegra þátta heldur útskýrð eins og hver önnur tilviljun eða hjátrú. Í því verki sem Charles-Louis Montesquieu síðar varð heimsfrægur fyrir, “Andi laganna” (De l’esprit des lois 1758), útskýrði hann fyrir umheiminum að aðlaga ætti lögin lífi fólks, þörfum þess og aðstæðum, þjóðerni og loftslagi og að því frelsi sem stjórnarskrá heimilaði . . .

Hvernig ber að líta á réttarríkið?

Með þessum hætti þarf að hugsa um réttarríkið en ekki eingöngu sem ríki sem lýtur réttarreglum við beitingu ríkisvalds, þ.e. að stjórnvöld hagi athöfnum sínum í samræmi við lög; að eftirlit þurfi með meðferð opinbers valds, að lög séu ekki afturvirk; að dómstólar eigi að vera sjálfstæðir og valdmörk milli löggjafarvalds og framkvæmdarvalds séu skýr – allt bráðnauðsynlegar forsendur en ekki nægar. Það þarf að hugsa um réttarríkið sem dýpra og innihaldsríkara hugtak eins og það var skilgreint af alþjóðanefnd lögfræðinga 1959: Réttarríkið er fyrirkomulag til að ná fram stjórnmálalegu, félagslegu og efnahagslegu réttlæti! Þessi skilgreining á réttarríki á sér æ fleiri talsmenn. Einn þeirra, Owen Fiss, professor við lagadeild Yale-háskóla, bendir á hvernig fylgjendum þessa viðhorfs hafi fjölgað á sama tíma og ný-frjálshyggjan hafi leitt öflug stórfyrirtæki í öndvegi – sem í sjálfu sér sé lýðræðislegt. Á hinn bóginn sé ljóst að kröfur réttarríkisins um virðingu fyrir mannréttindum og kröfur fyrirtækja um hámarksarðsemi fara ekki alltaf saman. Markaðir þurfa á réttarríki að halda en þeir eru ef til vill ekki tilbúnir fyrir það í öllu sínu veldi, þar sem kröfur réttarríkis eru ekki endilega í samræmi við forsendur markaðarins.

 

Alexis de Toqueville, franski aristókratinn sem gerði úttekt á lýðræði í Ameríku á fyrri hluta 19. aldar, sagði að efnahagsleg hagsæld í lýðræði þyrfti alltaf að haldast í hendur við ákveðnar dyggðir. Hann taldi ekki nóg að afnema forréttindi valdastéttarinnar eins og gert hefði verið í frönsku byltingunni, efnahagslegur ójöfnuður væri líka áhyggjuefni fyrir lýðræðið.

Í höfuðstöðvum Evrópuráðsins í Strasbourg í síðustu viku, sagði Terrie Davis aðalframkvæmdastjóri þess, í árlegu ávarpi til þingmannasamkundunnar, að til þess að Evrópuráðið gæti staðið vörð um þau grunngildi sem það byggði á – lýðræði, mannréttindi og réttarríki – mætti ekki gleymast að lýðræði væri meira en grunnreglur um viðeigandi lögskipan og ferli. Raunverulegt lýðræði ætti rætur í lýðræðis-menningu og þá menningu þyrfti að rækta, ekki bara í nýfrjálsum ríkjum heldur einnig þeim sem byggðu á aldalangri hefð.

Stöðug barátta fyrir réttindum

Þær rúmu 800 milljónir íbúa hinna 46 ríkja sem nú eru aðilar að Evrópuráðinu og Mannréttindasáttmála Evrópu eru mis”kúltíveraðar” í þessum efnum. Hin nýfrjálsu ríki Austur-Evrópu, umföðmuðu anda Evrópuráðsins þegar vígi kommúnismans féll með Berlínarmúrnum á svipaðan hátt og “eighties-tískuna” svokölluðu, jafn móttækileg fyrir mannréttindum og Íslendingar fyrir Gleðibankanum á þeim tíma. En eins auðveldlega og fólk gat losað sig við herðapúða og legghlífar níunda áratugarins eins erfiðlega getur gengið að breyta hugsunarhætti þess sem hefur búið við þá skoðanakúgun, ótta og óöryggi sem fylgir harðstjórn. Það er sama hvernig hún birtist allir óttast hana en eru að sama skapi ekki tilbúnir að berjast fyrir réttindum sínum eins og þarf að gera stöðugt.Þegar blaðamaður bandarísks stórblaðs hafði samband við mig sem varaforseta Evrópusamtaka kvenlögfræðinga í síðustu viku og bað mig að finna fyrir sig konu í einhverju Evrópuríki, sem hefði orðið fyrir kynferðislegri áreitni (líkast til af því að ný Hollywood-mynd með Charlize Theron í hlutverki slíks fórnarlambs er komin á markað) – var engin kona tilleiðanleg til að koma fram í dagsljósið og ræða sín mál. Ástæðurnar sem lögmenn þeirra gáfu voru m.a. ótti við afdrif sín á vinnumarkaði í kjölfarið.

Það var loks pólskur lögmaður (kona), sem svaraði tölvupósti og sagði frá því að á síðasta ári hefði komið upp alvarlegt mál af þessu tagi í verksmiðju, sem er útibú frá Pepsi, nálægt Varsjá. Þar hafði hópur verkakvenna kært yfirmann sinn fyrir kynferðislegt áreiti í vinnutímanum. Saksóknari gaf út ákæru á hendur verksmiðjustjóranum og hefur málsmeðferð fyrir sakadómi tekið langan tíma. Konunum hefur öllum verið sagt upp störfum og eru þær komnar með mál sitt fyrir félagsdóm. Fulltrúa Solidarnosk, verkalýðsfélagsins á staðnum, sem mótmælti brottrekstri þeirra var gefið að sök að hafa falsað upplýsingar og fleira áður en honum var sparkað. Landssamtök Samstöðu hafa í kjölfarið hótað að sniðganga vörur fyrirtækisins.

Vald stórfyrirtækja

Hvað kemur þessi saga markaði og réttarríki við frekar en sagan af Montesquieu? Hvað ef faðir hans, dómarinn hefði farið út fyrir kastalann sinn og sparkað í beiningamanninn á tröppunum? Spurningin snýst um ábyrgð þeirra sem eiga að tryggja að virðing sé borin fyrir mannréttindum og mannhelgi einstaklinga. Hún snýst um það hvernig samfélagið og umheimurinn allur bregst við þegar stórfyrirtæki á borð við það sem rak pólsku verkakonurnar fyrir að berjast gegn kynbundnu ofbeldi – eru komin í aðstöðu til að hóta fólki að henda því út á guð og gaddinn ef það er með eitthvert mannréttinda-múður. Og hún snýst ekki síst um það hvernig kjörin stjórnvöld bregðast þá við.

 

Eftir því sem vandamálin verða stærri og hnattrænni því meiri þörf er að alþjóðavæða réttarríkið. Það er að verða viðurkennd staðreynd í hópi sérfræðinga á sviði alþjóðalaga og stjórnskipunar að þróunin sé í átt að heimsrétti og að það sé að verða til kerfi alþjóðlegrar stjórnskipunar. Þar vegur þungt þróun mannréttinda á alþjóðavettvangi, ekki síst dómaframkvæmd Mannréttindadómstóls Evrópu og túlkun hans á Mannréttindasáttmála Evrópu, sem “lifandi sáttmála” sem eigi að veita raunverulega réttarvernd í stað þess að vera fræðileg tálsýn. Evrópusambandsdómstóllinn í Lúxemborg hefur einnig verið virkur í því hlutverki að endurskoða löggjöf aðildarríkja á grundvelli Rómarsáttmálans. Þessi réttarframkvæmd hefur haft gífurleg áhrif innan ríkja, þ.e í afstöðu ríkja til eigin þegna og samskipta þeirra innbyrðis og gert það að verkum að fræðimenn eru farnir að vísa í evrópska stjórnskipun – jafnvel alþjóðlega stjórnskipun.

Óréttmæt áhrif valdablokka

Það er nokkuð viðurkennd staðreynd að ein mesta meinsemd nútíma stjórnkerfa eru óréttmæt áhrif valdablokka í viðskiptalífi á hið lýðræðislega ferli stjórnmálanna, sem í raun varpar skugga á lögmæti þeirra sem eru kjörnir til að fara með völdin og helstu stofnana samfélagsins. Ríkið á hvort tveggja að gæta þess að skerða ekki mannréttindi og jafnframt að tryggja öllum réttinn til að njóta þeirra. Nú eru stjórnvöld víða komin í þá aðstöðu að vera óbeinn þátttakandi í skerðingu með því annað tveggja að ýta undir aðstöðu þriðja aðila til að skerða þau eða koma ekki í veg fyrir slíkt með því að grípa til aðgerða.

Fjölmiðlasamsteypur nútímans eru ágætt dæmi um þetta vandamál. Hnattvæðingin er óhugsandi án þeirra samtímis sem þeir sem þar ráða för eru komnir með yfirþjóðleg áhrif og vald til skoðanamótunar vegna stýringar á upplýsingastreymi, sem vart nokkur máttur innan ríkis fær rönd við reist. Drittwirkung eða áhrif stjórnarskrárbundinna mannréttinda í samskiptum einkaaðila er vart álitamál lengur heldur frekar spurning um hve langt sú réttarvernd nær.

Mannréttindi eru ekki aðeins hástemmd og draumkennd markmið heldur niðurnjörvuð lagaákvæði þar sem auknar kröfur eru um athafnaskyldu ríkisvalds til að tryggja jafnræði borgara og forsendur þess að þeir geti notið grunnréttinda. Þegar Ísland sem fleiri Evrópuríki gerðist aðili að Evrópuráðinu og skuldbatt sig að þjóðarrétti til að framfylgja ákvæðum Mannréttindasáttmála Evrópu var almennt álitið að sú réttarvernd sem þar væri snerist um að vernda einstaklinga gegn íhlutun ríkisvaldsins – enda meginregla að íslenskum rétti að einstaklingar búi við athafnafrelsi og slíku frelsi mætti aðeins setja skorður með lögum innan þess ramma sem stjórnarskrá setur. Hins vegar leggur Mannréttindasáttmáli Evrópu (1. gr.) sem og EES-samningurinn (3. gr) þá athafnaskyldu á íslenska ríkið að það geri viðeigandi ráðstafanir til að tryggja að staðið sé við þær skuldbindingar sem samningarnir kveða á um. Frá því að þessir samningar voru lögfestir hér má segja að vendipunktur hafi orðið í afstöðunni til athafnaskyldu stjórnvalda, sem kallar ekki aðeins á stefnumarkandi dómaframkvæmd heldur einnig löggjöf með áherslu á efnisleg viðmið en ekki eingöngu formlega staðfestingu á þjóðaréttarlegum skuldbindingum.

Alþjóðlegir mannréttindasamningar sem upphaflega taka mið af þeim meginreglum stjórnskipunar sem eru ríkjandi í þeim ríkjum, sem lengst eru komin í átt til lýðræðis og frjálsræðis (eins og það viðmið var túlkað í upphafi kalda stríðsins) hafa síðan víxlverkandi áhrif í stjórnskipun innan ríkja. Endurbætur á stjórnarskrám og önnur lögskipan sem tekur mið af þjóðréttarlegum skuldbindingum veitir ríkisvaldinu aðhald en er einnig í auknum mæli álitið tæki stjórnvalda til að stuðla að ákveðinni samfélagsþróun, t.d. velferðarríki eða auknum jöfnuði.

Aðeins ein mannréttindi virk?

Philip Allot, lagaprófessor í Cambridge, talar um “lýðræðis-kapítalisma” þar sem hinn Almenni Vilji og Markaðurinn eru komnir í stað Guðs og Konungs; alvitrir og almáttugir og þess umkomnir að stuðla bæði að hinu besta og versta í samfélaginu þar með ójöfnuði í setningu laga og dómaframkvæmd. Allot segir aðeins ein mannréttindi virk um þessar mundir og það sé réttur hinna ríku til að verða ríkari. Bæði Hæstiréttur Bandaríkjanna og Mannréttindadómstóll Evrópu hafa þurft að kljást við spurninguna um samþjöppun valds og möguleikana á öflugum skoðanaskiptum þegar fámennur hópur ræður í raun hvaða raddir fá að heyrast í samfélaginu. En í dómaframkvæmd kemur berlega í ljós mismunandi afstaða til hlutverks stjórnvalda í réttarríki og athafnaskyldu þeirra þegar eignarhald virðist fremur orðin spurning um samfélagslegt vald en eignarrétt og hvar draga eigi mörkin á milli einstaklingsréttinda og samfélagslegra hagsmuna.

 

Slík mál varpa skýrara ljósi en margt á togstreituna milli markaðssjónarmiða og réttarríkis. Í dómi Mannréttindadómstóls Evrópu sumarið 2002 í máli nokkurra verkalýðsfélaga gegn Bretlandi var það talið brot á félagafrelsisákvæði Mannréttindasáttmálans að bresk lög heimiluðu atvinnurekendum að sniðganga verkalýðsfélög með því að bjóða starfsmönnum sérsamninga og hærri laun ef þeir tækju ekki þátt í almennum kjarasamningum og þannig væri réttur starfsmanna til að vera í stéttarfélögum, til verndar hagsmunum sínum, ekki tryggður. Gaukur heitinn Jörundsson dómari var sammála niðurstöðu dómenda en skilaði séráliti til að hnykkja á mikilvægi þess að stjórnvöld tryggðu það að vinnuveitendur gætu ekki í skjóli laganna notað fjárhagslegar tálbeitur á starfsmenn til að þeir afsöluðu sér mikilvægum réttindum. Með því móti væri ríkið að bregðast þeirri skyldu sinni að tryggja rétt manna til að ganga í stéttarfélög til verndar hagsmunum sínum.

Úr þeim kræklótta viði sem mannkyn er gert verður aldrei smíðað neitt beint, sagði Kant og mætti álykta af því að lítið svigrúm væri fyrir “heimsrétt” eða alþjóðavæðingu réttarríkisins í þeim skilningi “að stuðla að stjórnmálalegu, félagslegu og efnahagslegu réttlæti”, eins og Alþjóðanefnd lögfræðinga vill skilgreina réttarríkið (í ofanálag við hina sígildu skilgreiningu, sem rætt var um hér á sama vettvangi síðasta sunnudag). Höfundar Sjálfstæðisyfirlýsingar Bandaríkjanna töldu þau sannindi augljós þegar árið 1776 að allir menn séu fæddir jafnir og gæddir af skapara sínum óafsalanlegum réttindum til lífs, frelsis og hamingjuleitar. Þessi stjórnmálayfirlýsing, full af fögrum fyrirheitum, virðist ekki endurspegla veruleikann nú tvö hundruð og þrjátíu árum síðar.

 

Í vikunni sem leið var haldin ráðstefna á vegum Evrópuráðsins í Strasbourg með þátttöku 32 Evrópuríkja og Bandaríkjanna (fulltrúa 123 borga) um barnæsku, uppvöxt og þarfir þeirra sem byggju í fátækrahverfum og hvort gæða mætti líf slíkra barna nýrri von og tækifærum. Í skýrslu Barnahjálpar Sameinuðu þjóðanna fyrir síðasta ár eru birtar nokkrar hörmulegar staðreyndir um áhrif fátæktar á börn. Barnæskan er meira en tíminn sem líður og fólk bíður eftir að verða fullorðið. Fátækt og fylgifiskar hennar hafa ekki aðeins líkamleg áhrif á börn heldur er hún líka meginorsökin fyrir því að mannkynið er svona kræklótt.

Á ríkið að vernda börn gegn misþyrmingum?

Ég spurði einn af yfirmönnum fangelsismála í landinu hvort sýn hans á samfélagið hefði ekki breyst við að kynnast því ógæfufólki, sem væri stöðugt í fangelsum (og sumir virðast síbrotamenn af því að þeir eiga ekki í önnur hús að venda). Hann svaraði að hann hefði áttað sig á að krumlur ógæfunnar læstu klóm sínum í fólk strax á unga aldri þegar hann sem ungur fulltrúi bæjarfógeta hefði verið sendur til að gera lögtak hjá fólki og “vanrækt, hlandblaut börnin” hefðu horft á hann társtokknum augum. Þrátt fyrir góðan ásetning með lagasetningu – og sjálfan Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna (1989) sem öll ríki heims hafa fullgilt (nema Bandaríkin og Sómalía) þarf ekki að líta langt yfir skammt til að átta sig á því að þeir sem fást við skýringu laga líta gjarnan svo á að þarna séu kræklóttir kvistir, sem eigi aldrei eftir að vaxa beint. Þessu bera sumir dómar og rökstuðningur fyrir þeim vitni.

Í máli Z og fleiri gegn Bretlandi fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu árið 2001, voru málavextir þeir að fimm ung systkin höfðu verið vanrækt og þeim misþyrmt andlega og líkamlega af foreldrum sínum án þess að “kerfið” kæmi þeim til bjargar. Komst dómstóllinn að þeirri niðurstöðu að yfirvöld í Bretlandi hefðu brugðist þessum börnum með því að vernda þau ekki gegn alvarlegri, langvarandi vanrækslu og misþyrmingum, þar sem engin virk úrræði hefðu verið til staðar. Bresk stjórnvöld voru dæmd til að greiða börnunum skaðabætur og miskabætur en þegar kom að rökstuðningi fyrir síðasta þættinum fær fólk á tilfinninguna að það sé komið inn í 19. aldar samfélag ójafnaðar, sem Charles Dickens lýsti í frægum skáldverkum sínum. Hrollvekjan verður raunveruleg þegar dómendur leggja kalt mat á skaða- og miskabætur til hinna “skemmdu” barna. Það er ljóst að líkur á því að þau verst förnu eigi nokkurt almennilegt líf fyrir höndum eru litlar sem engar. Ekki er talið að elsti drengurinn verði nokkru sinni vinnufær og honum voru því dæmdar skaðabætur upp á 50 þúsund pund fyrir atvinnulausa ævina sem hann á framundan. Ævi hans var metin á um sex milljónir ísl. króna (ein til tvenn mánaðarlaun íslensks stórforstjóra). Ekki góður starfslokasamningur það.

Ef þú, lesandi góður, heldur að verra geti það ekki orðið þá leyf mér að benda á dóm Hæstaréttar Bandaríkjanna í febrúar 1989 í máli DeShaney gegn Winnebago County. Árið 1984 fannst fjögurra ára drengur, Joshua DeShaney, í dauðadái með varanlegan heilaskaða af völdum höfuðáverka sem faðir hans olli með langvarandi barsmíðum. Félagsmálayfirvöld brugðust ekki við þrátt fyrir ítrekaðar kvartanir vegna misþyrminganna og var barnið ekki tekið frá föðurnum, sem hafði fengið forsjá þess við skilnað. Hæstiréttur Bandaríkjanna þurfti í þessu máli að úrskurða hvort vanræksla ríkisins í að vernda litla drenginn gegn ofbeldi á heimilinu væri brot á því ákvæði bandarísku stjórnarskrárinnar sem segir að ríki megi ekki taka líf, frelsi eða eignir án heimilda í lögum. Taldi rétturinn að fyrst ríkið sjálft hefði ekki staðið að misþyrmingunum nyti barn ekki verndar gegn ofbeldi á vettvangi einkalífsins. Í séráliti sagði William Brennan, sem sat í Hæstarétti Bandaríkjanna í næstum fjóra áratugi (1956-1990) að leggja mætti að jöfnu við stjórnarskrárbrot annars vegar vanrækslu í að vernda fólk gegn ofbeldi og hinu að yfirvöld stæðu fyrir slíku sjálf. Það er líka ofbeldi ef ríkið vanrækir skyldur sem það hefur, sagði hann. “Ég get ekki fallist á að stjórnarskráin okkar sé skeytingarlaus andspænis slíku aðgerðarleysi,” sagði hinn aldni og virti dómari.

Thelma Ásdísardóttir og systur hennar, sem nýlega vöktu alþjóð til vitundar um hvað slíkt sinnuleysi hefur í för með sér skilja örugglega hvað við er átt. Og það gera væntanlega fleiri.

Sérstaða Íslands varðandi réttarframkvæmd

Við lögleiðingu Mannréttindasáttmála Evrópu var tekin sú sérstaka ákvörðun að verjast ásælni hins erlenda valds með sérstöku ákvæði í 2. grein laganna, sem tekur fram að úrlausnir mannréttindanefndarinnar, mannréttindadómstólsins og ráðherranefndar Evrópuráðsins séu ekki bindandi að íslenskum rétti. Mun þetta ákvæði ekki eiga sér hliðstæðu við lögleiðingu sáttmálans í öðru aðildarríki. Engu að síður voru rökin fyrir lögfestingu þau að tryggja réttarstöðu einstaklinga hér á landi. Breyting á mannréttindakafla stjórnlaganna sjálfra ári síðar þjónaði sama tilgangi án þess að hægt sé að fullyrða að almenn afstaða til ríkisvaldsins hafi verið að breytast.

 

Í athugasemdum við frumvarp til laga um Mannréttindasáttmála Evrópu nr. 62/1994 segir að til “að efna skuldbindingar sínar, sem fylgja aðild að Mannréttindasáttmálanum, verða ríkin, sem í hlut eiga, að haga löggjöf, stjórn- og dómsýslu sinni þannig að ofangreind réttindi séu virt. Í vel flestum atriðum eru þessi réttindi þess eðlis að þau beinast að ríkjunum sjálfum sem bera þá skyldurnar sem svara til réttindanna. Réttindin eru aðeins í undantekningartilvikum þess efnis að skyldur falli á einstaklinga eða samtök þeirra. Í raun má því segja að þegar rætt er um mannréttindi samkvæmt þessum sáttmála sé í meginatriðum átt við frelsisréttindi einstaklinganna til að haga lífi sínu, skoðunum og athöfnum að eigin vild án þess að eiga á hættu afskipti eða íhlutun ríkisins. Þessi afmörkun á hugtakinu mannréttindi eða eðli þeirra er í samræmi við viðtekinn skilning á því.”

Það er erfitt að fallast á þessa afmörkun á hugtakinu í ljósi 1. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu, sem segir að ríkið verði að tryggja öllum innan sinnar lögsögu þau réttindi sem eru í Sáttmálanum. Þá hafa margir fræðimenn sýnt með óyggjandi hætti fram á athafnaskyldu ríkja í að tryggja efndir þeirra réttinda sem í sáttmálanum eru, ekki síst á grundvelli dómaframkvæmdar.

Staða mannréttinda í stjórnarskrám ríkja afhjúpar á vissan hátt ríkjandi pólitíska afstöðu þótt varast beri að draga of miklar ályktanir um réttarvitund þegnanna eða stjórnvalda of orðalagi ákvæðanna einna saman. Borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi áttu ekki upp á pallborðið í fyrrverandi ríkjum Austur-Evrópu og Sovétríkjunum. Þar var aftur á móti meiri áhersla á efnahagsleg og félagsleg réttindi sem stjórnvöld vestrænna ríkja vildu meina að kæmu sem afleiðing af hinu borgaralega frelsi. Þó fer víðsfjarri að um slíkt hafi ríkt einhugur og því til staðfestingar er svonefnd Vínaryfirlýsing 1993 þar sem 171 ríki á heimsráðstefnu um mannréttindi lýstu því yfir að “öll mannréttindi séu algild, óaðskiljanleg, hvert öðru háð og innbyrðis tengd”. Sú formlega samstaða sem birtist í þessari yfirlýsingu kann að vera dulið yfirvarp yfir langvarandi ágreining um raunverulega stöðu félagslegra og efnahagslegra réttinda. Eru þau mikilvægari hinum sígildu borgaralegu frelsisréttindum eða eru þau aðeins pólitískt viðmið (ekki raunveruleg réttindi í skilningi laga) um réttlátt/réttlátara samfélag sem kallar á íhlutun stjórnvalda með tilheyrandi skerðingu á frelsi einstaklinga?

Stríðið gegn fátækt?

Mannréttindadómstóll Evrópu hefur svarað þessari spurningu með því að segja að engin vatnsheld skil séu á milli þessara réttinda í raun og veru af þeim sökum að þau eru innbyrðis tengd, óaðskiljanleg og hvert öðru háð. Í tímamótadómi í máli Airey gegn Írlandi árið 1979, snerist málið um það hvort bágstödd fjögurra barna móðir, Jóhanna Airey, sem sóttist eftir skilnaði frá ofbeldisfullum eiginmanni, ætti rétt á gjafsókn samkvæmt 6. gr. Mannréttindasáttmálans um réttinn til réttlátrar málsmeðferðar fyrir dómi. Dómstóllinn kvað upp úrskurð sinn og sagði að írska ríkið hefði brotið á rétti Jóhönnu Airey með því að veita henni ekki gjafsókn og rökstuddi niðurstöðu sína m.a. með því að mörg hinna pólitísku og borgaralegu réttinda fælu í sér efnahagslegar og félagslegar kröfur. Það eitt að túlkun ákvæðanna leiddi til slíkrar niðurstöðu ætti ekki að standa í vegi fyrir því að dómarar kvæðu upp þannig úrskurð enda ekki vatnshelt skilrúm á milli ákvæða samningsins og félagslegra og efnahagslegra réttinda.

Þór Vilhjálmsson, þá dómari við Mannréttindadómstólinn, skilaði séráliti í Airey sem er lýsandi fyrir “íhaldssama dómaframkvæmd” eða þrönga skilgreiningu á valdi dómstóla til að leysa úr ágreiningi um réttindi og skyldur manna að lögum. Þór sagði að hugmyndirnar að baki Mannréttindasáttmála Evrópu og orðalag ákvæðanna gæfi skýrt til kynna að hann tæki til annarra vandamála en þeirra sem við blöstu í þessu máli. Hann tók fram að sér þætti það miður, og urðu ummælin fleyg, en stríðið gegn fátækt myndi ekki vinnast með rúmri túlkun á Mannréttindasáttmála Evrópu.

Evrigenis dómari sem einnig skilaði séráliti var ekki sammála þeirri niðurstöðu dómsins að óþarfi væri að skoða hvort um brot á jafnræðisreglunni væri að ræða í samhengi við réttinn til réttlátrar málsmeðferðar en Jóhanna Airey hélt því fram að henni hefði verið mismunað á grundvelli bágs efnahags. Hann benti á að orðið að njóta réttinda í skilningi jafnréttisreglu Mannréttindasáttmálans tæki til allra aðstæðna sem kynnu að koma upp allt frá því að vera meinað að njóta réttinda til fullrar holdtekju réttindanna í réttarkerfinu.

Athafnaskylda stjórnvalda

Kenningin um athafnaskyldu stjórnvalda þykir nú staðfest með dómaframkvæmd Mannréttindadómstóls Evrópu, sérstaklega hin síðari ár. Samanburðurinn á afstöðu Mannréttindadómstóls Evrópu annars vegar og Hæstaréttar Bandaríkjanna hins vegar hvað varðar skyldur stjórnvalda til að vernda borgara gegn ofbeldi eða brotum af hálfu einkaaðila er liður í þeirri þróun sem nú á sér stað í alþjóðavæðingu réttarríkisins. Það er athyglisvert að velta fyrir sér hinni ólíku útkomu í máli vesalings bresku barnanna og bandaríska drengsins sem var í dauðadái eftir barsmíðar föður síns. Hvað veldur? Frank Michelman, lagaprófessor í Harvard, segir að svarið liggi í mismunandi pólitískum kúltúr, þ.e. samfélagshyggju annarsvegar eða einstaklingshyggju hinsvegar – fremur en mismunandi stjórnskipun. Og hugsanlega þeirri staðreynd að Evrópubúar séu ekki orðnir stjórnarskrárvanir með sama hætti og Bandaríkjamenn. Þeir sjái stjórnarskrána enn þá í rómantísku ljósi! Hvað sem því líður er hlutfall barna undir fátæktarmörkum, samkvæmt skýrslu Barnahjálpar SÞ frá 2005, yfir 20% í Bandaríkjunum og Mexíkó en undir 3% í Danmörku og Finnlandi. Noregur er eina landið þar sem barnafátækt er afar lág og næstum hverfandi. Hins vegar hefur fátækt meðal barna aukist í 17 af 24 OECD ríkjum undanfarin ár. Helstu ástæður eru áherslur í samfélaginu (Hamingjuleit samtímans – ólíkt sjálfstæðisyfirlýsingunni frá 1776: ofurforstjórar + ofurlaun = ofurfyrirsætur?), ástandið á vinnumarkaði og stefna stjórnvalda. Það eru því aðrar breytur sem ber að skoða en rómantíkin í þessu samhengi. Barnafátækt í auðugum ríkjum grefur undan jafnrétti, tækifærum og sameiginlegum gildum. Aðgerðir til að stemma stigu við þessu ástandi eru því prófsteinn á þessi ríki og íbúa þeirra, þ.e. hvort hugur fylgi máli í lögfestingu mannréttinda og óðinum til réttarríkis eða hvort þetta sé eins og draumur á Jónsmessunótt.