Frá því ræðu forsætisráðherra í sjónvarpi mánudaginn 6. október 2008 lauk með orðunum Guð blessi Ísland og þar til mótmæli á Austurvelli náðu hámarki með bálköstum, bareflum og táragasi hinn 21. janúar 2009 var hið eiginlega hrun innsiglað. Fjármálakerfið var fallið, ríkisstjórninni ekki lengur sætt og tiltrú almennings á stofnunum samfélagsins yrði aldrei söm. Með hverjum nýjum degi höfðu komið fram upplýsingar um það hvernig kaupin gengu fyrir sig bak við tjöldin áður en bankarnir hrundu. Rannsóknarskýrsla Alþingis leiddi síðan í ljós að hér hafði viðgengist mikil spilling þar sem sterkir fjárhagslegir hagsmunir voru samtvinnaðir hinu pólitíska valdi. Orð ritstjóra Morgunblaðsins sem hafði verið í miðju íslensks valdakerfis í hálfa öld áttu eftir að brenna sig inn í þjóðarsálina. Hann lýsti íslensku þjóðfélagi undangenginna áratuga sem ógeðslegu; þar hefðu hvorki ríkt hugsjónir né prinsipp, aðeins tækifærismennska og valdabarátta.
Einkavæðing banka og fleiri ríkisfyrirtækja fyrir og eftir síðustu aldamót skóp sterka auðmenn sem höfðu tögl og hagldir í samfélaginu. Þeir fengu ríkiseignir á silfurfati sem þeir áttu ekki skilið fremur en þjóðin að sitja uppi með afleiðingarnar af slíkri samþjöppun valds og eigna á fárra hendur. Þeir efnuðust vegna óeðlilega greiðs aðgangs að lánsfé bankanna í krafti eignarhalds eða náinna tengsla en ekki vegna ómældrar eljusemi og dugnaðar. Hugtakið yfir einkavæðingu af þessu tagi er “kleptocracy” eða þjófræði. Peningamennirnir áttu fjölmiðla og þar með máttugasta vopnið til að móta almenningsálitið. Með fjárframlögum sínum gátu þeir haft úrslitaáhrif hverjir voru kjörnir til áhrifa. Pólitískir flokkar kepptu um fjárhagslegan stuðning viðskiptablokka. Menn gengu í stjórnmálaflokka, ekki af hugsjón heldur til að eignast bakland. Kerfi frændhygli var fast í sessi eins og hugtökin “innmúraðir” og “innvígðir” eru til vitnis um. Í þessu klíkusamfélagi var mönnum umbunað með stöðuveitingum; í stjórnsýslu, fjármála- og eftirlitsstofnum, dómstólum, menntastofnunum, ríkisfjölmiðlinum og víðar. Hinum gagnrýnu var ýtt út á jaðarinn. Þannig varð spillingin sjálfbær. Ekkert svigrúm var fyrir rannsóknarblaðamennsku til að fletta ofan af því sem var að eiga sér stað. Auglýsendur studdu fjölmiðla sem studdu kerfið. Langvarandi sjálfs-ritskoðun var innan fjölmiðla, í akademíu og þeim stofnunum sem hefðu átt að veita viðnám.
Samfélagið sem hrundi var sýkt af spillingu og stofnanir þess eins og strá í vindi í hinni alþjóðlegu kreppu, sem geisaði á fjármálamörkuðum árið 2008. Hróp búsáhaldabyltingarinnar á vanhæfa ríkisstjórn endurspegluðu þá tálsýn að ný ríkisstjórn myndi færa kjósendum nýja tíma og nýja siði. Gerð var tilraun til að forma nýjan samfélagssáttmála. Á sama tíma tók vinstri stjórnin allt öðru vísi á skuldum hinna auðugu en hinna efnaminni; og ætlaði þjóðinni að taka á sig icesave-skuldbindingar einkabanka. Stjórn sem á eftir kom var síðan hrakin frá völdum vegna uppljóstrana í Panamaskjölum um að ráðherrar ættu fé í skattaskjólum. Hruns-martröðin hélt áfram og enn ríkir upplausn í þjóðfélaginu sem sér ekki fyrir endann á. Þingkosningar á eins árs fresti eru til vitnis um að ekkert pólitískt afl hefur skýrt umboð frá kjósendum.
Fulltrúalýðræðið á víða um heim undir högg að sækja og almennt vantraust á stofnunum samfélagsins helst í hendur við vitneskju almennings um spillingu og getuleysi stjórnvalda til að snúa við þróuninni í átt frá aukinni misskiptingu auðs. Kjósendum finnst þeir ekki lengur hafa úrslitaáhrif því það skipti litlu máli hver taki við stjórnartaumunum eftir kosningar.
Ríki heims standa frammi fyrir stórfenglegum vandamálum; umhverfisvá, hryðjuverkum, flóttamannastraumi, vélmennum sem munu taka yfir störf fólks á vinnumarkaði og þeirri staðreynd að fjármálaglæpir eru tíðir, peningaþvætti og mun meira fé geymt í skattaskjólum en áður var talið (jafngildi um 15% af vergri landsframleiðslu í Evrópu). Rússnesku olíugarkarnir eru taldir geyma megnið af auði sínum í skattaskjólum. Þeir auðguðust í spilltu einkavæðingarferli eftir hrun kommúnismans og eru síðan grundvöllur nýrrar pólitískrar yfirstéttar. Þríeyki Evrópusambandsins, Evrópska seðlabankans og Alþjóða gjaldeyrissjóðsins hefur undanfarin ár þrýst á einkavæðingu ríkiseigna í stórskuldugum ríkjum álfunnar, Grikklandi, Ítalíu, Spáni og Portúgal með þátttöku stórfyrirtækja, tilheyrandi spillingu og klíkuskap. Það er ógn við lýðræðið þegar fjársterkir aðilar notfæra sér tímabundna erfiðleika í samfélögum til að komast yfir ríkiseignir en þannig eru olígarkar að verða ráðandi stétt í stjórnkerfum víða um lönd. Hagfræðingurinn Thomas Picketty benti á það í tímamótaverki 2014 að efnalegur ójöfnuður í Bandaríkjunum er meiri en í nokkru öðru samfélagi, nokkru sinni og nokkurs staðar. Önnur ríki fylgja í kjölfarið. Því má ekki gleyma að stjórnskipun Bandaríkjanna varð til sem andsvar við fámennisstjórn. Framkvæmdastjóri Alþjóðagjaldeyrissjóðsins taldi mikilvægt að brýna fyrir auðkýfingum á árlegum fundi í Davos í janúar 2017 að tími væri kominn til að skipta upp eignum og auði, sem hefði færst á alltof fáar hendur. Á sama tíma kom ný skýrsla frá Oxfam sem sýndi að átta menn eiga jafnmikinn auð og helmingur mannkyns. Á Íslandi er ójöfnuður einnig að aukast á nýjan leik eftir hrun en efnamestu 10 prósentin eiga um tvo þriðju af öllum eignum landsins.
Það er sama hvaða hugtak er notað yfir fámennisstjórnir því eðli máls samkvæmt byggir tilvist þeirra á því að kæfa niður andóf. Á undanförnum árum höfum við færst nær hinni orwellsku dystópíu þar sem félags- og tæknilegar framfarir þrengja æ meir að frelsi einstaklingsins. Stórfyrirtæki á alþjóðavísu og öfl þeim tengd fylgjast grannt með andófi á netinu og reyna að koma í veg fyrir uppljóstranir. ,,Hugsanalögreglan” kortleggur umferð almennings í netheimum og við berumst hraðar með straumnum þangað sem við ætluðum alls ekki að fara – í áttina frá friðhelgi einkalífs, réttinum til upplýsingar, tjáningar- og skoðanafrelsis, burt frá þeim pólitísku og borgaralegu réttindum sem alþjóðlegir samningar eftirstríðsáranna áttu að tryggja. Dómstóll Evrópusambandsins hefur m.a s. nýlega staðfest að til sé ,,réttur til að gleyma” og veitt stórfyrirtæki á borð við Google sjálfdæmi í að ákveða hvaða upplýsingar á netinu megi fjarlægja. Þannig er unnt að afmá umfjöllun og staðreyndir, sem ella myndu skerpa sýn fólks á samtímann og söguna.
Fámennsistjórn olígarka, alþjóðlegra stórfyrirtækja og vogunarsjóða á ekkert skylt við þær grunnhugmyndir sem vestræn stjórnskipun frá 18. öld byggir á. Kerfi olígarka með auði þeirra og áhrifum kemur til með erfast. Kerfi sem þolir hvorki stöðuga endurskoðun og gagnrýni, né veitir svigrúm fyrir heilbrigt einkaframtak, félagslegt réttlæti, skoðanafrelsi og friðhelgi einkalífs, á meira skylt við kerfi lénsherra, konunga og keisara fyrri alda en draumsýnina um lýðræði með pólitískum og borgaralegum réttindum.
Í þeirri stöðu sem orðin er í heiminum í dag er ljóst að stjórnkerfi eru flest steinrunnin og hugmyndafræðilega ráðþrota gagnvart aðsteðjandi vandamálum sem varða allt mannkyn. Það hefur gerst áður í sögunni og endað með hruni, í Róm til forna og æ síðan þar sem andlýðræðisleg stjórnvöld hafa sprottið úr spilltum jarðvegi. Baráttan fyrir réttlátu samfélagi er hins vegar á ábyrgð okkar allra og þar megum við aldrei gefast upp því þá er forsendan fyrir tilvist okkar eiginlega brostin.
Reykjavík, 15. október 2017
Herdís Kjerulf Þorgeirsdóttir
