ÍSLENSKA efnahagshrunið ber svipuð einkenni og hrun Weimar-lýðveldisins í Þýskalandi í heimskreppunni um 1930 en það stóð þá frammi fyrir mesta efnahagsvanda nokkurs vestræns ríkis.
Weimar var sligað af stríðsskuldum í kjölfar Versalasamninganna sem Þjóðverjar kölluðu nauðungarsamninga. Weimar-ríkisstjórnin fékk á sig stimpil landráðamanna. Eftir hrunið kom Hitler, uppgangur nasismans og hörmungar síðari heimsstyrjaldarinnar. Úr þeim rústum reis Evrópuráðið byggt á markmiðunum um lýðræði, mannréttindi og réttarríki.Íslensk stjórnskipun á að heita lýðræðisleg. Í grunninn byggir hún á þeirri göfugu hugsun sem lá að baki frönsku stjórnarbyltingunni og sjálfstæðisbaráttu Bandaríkjanna og var vegsömun á einstaklingsfrelsi, borgaralegum réttindum, trúnaðarskyldum valdhafa við þegna, pólitískri ábyrgð, upplýsingu og mikilvægi tjáningarfrelsis í framgangi lýðræðislegs samfélags.
Höfuðeinkenni stjórnskipunar okkar eru þrígreining ríkisvaldsins, vernd grundvallarmannréttinda, þingræðisreglan og sú grundvallarskoðun að ríkisvaldið eigi upptök hjá þjóðinni. Eru þessi einkenni óræk hér?Sjálfstæði dómstóla hefur oft verið dregið í efa og umboðsmaður Alþingis bent á að skort hafi forsvaranleg vinnubrögð ráðherra við skipan dómara. Samkvæmt þingræðisreglunni ber ríkisstjórn ábyrgð á gerðum sínum og er undir eftirliti kjörinna fulltrúa á Alþingi. Ríkisstjórn er skylt að segja af sér, ef þingið vottar henni vantraust. Slík áhrif hafa óbreyttir þingmenn ekki, hvorki á stjórnarstefnu né stjórnarframkvæmdir. Ávarpið „háttvirtur“ hljómar sem öfugmæli. Það er erfitt að fylgja stjórnarskránni og vera trúr sannfæringu sinni ef þingmaður er skuldbundinn fjárhagslegum bakhjarli.
Á Íslandi er flokksræði þar sem pólitískir flokkar hafa keppt um stuðning viðskiptablokka. Menn ganga í stjórnmálaflokka ekki af hugsjón heldur til að eignast bakland og tryggja eigin framtíð. Íslenskt samfélag er klíkusamfélag þar sem frami veltur oftar á velvild ráðamanna, hvort sem er í stjórnmálum eða viðskiptum, en hæfi og getu. Mönnum hefur verið umbunað fyrir pólitíska hollustu með stöðuveitingum og refsað að sama skapi ef þeir eru eigi auðsveipir með því að setja þá út á jaðarinn. Hér hefur ekki verið í tísku að tala eða skrifa gagnrýnið um valdhafa. Skynsamir en einnig skammsýnir menn hafa áttað sig á því að það borgar sig að þegja. Þöggun og þýlyndi hefur einkennt íslenskt samfélag.
Höfundur Frelsisins, John Stuart Mill, talaði um „andlega ánauð“ (mental slavery) í ritinu sem fjallar um mikilvægi tjáningarfrelsis. Það er slíkur andlegur þrældómur sem skapar kjöraðstæður fyrir spillta stjórnarhætti. Í slíku andrúmslofti getur einstaka hugsuður þrifist, sagði John Stuart Mill – „en aldrei andlega virk þjóð“.
Frjálshyggjan hér var ekki frjálslyndari en svo að hana mátti ekki gagnrýna. Efnahagsstjórnin var ekki einu sinni laissez-faire – frjálslynt afskiptaleysi af markaði – heldur samspil kjörinna stjórnvalda og markaðsráðandi aðila. Einkavæðing ríkisfyrirtækja sem átti að draga úr skuldum ríkissjóðs með því að stuðla að einstaklingssparnaði og auknum viðskiptum með hlutabréf varð að „einkavinavæðingu“ þar sem fáir útvaldir fengu almenningseignir á afar hagstæðum kjörum. Slík „einkavæðing“ hafði átt sér stað í Rússlandi skömmu áður og þá haft eftir formanni einkavæðingarnefndar að spilltir kaupsýslumenn „stælu og stælu og næstum því öllu“ en það myndi jafnvel skila sér í heilbrigðara viðskiptalífi en gömlu ríkiseinokuninni þegar upp væri staðið. Í kjölfarið myndi réttarríkið dafna og félagslegt réttlæti aukast í öllu þessu frelsi. Einn þeirra sem efaðist var Josef Stieglitz, aðalhagfræðingur Alþjóðabankans. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hafði frá árinu 1997 predikað stjórnfestu þegar leitað var til hans af einhverjum af 185 aðildarríkjum sjóðsins um ráðgjöf eða fjárhagslega aðstoð. Hugtakið stjórnfesta tekur til stjórnarþátta í ríki og samspili þeirra og efnahagslífsins í heild. Spilling er þrengra hugtak, oft skilgreind sem misnotkun á opinberu valdi í þágu einkahagsmuna.
Íslenska einkavæðingin var í anda þeirrar rússnesku – gráðug, ófagleg og spillt. Í einkavæðingarferlinu var ekki fylgt þeim meginreglum sem átti að gera í upphafi heldur pólitískum helmingaskiptareglum sem marka hrokafullt upphaf hrunsins. Til að hnykkja á því má minna á að þegar Landsbankinn var seldur fóru dýrmætar þjóðargersemar með í pakkanum án þess að um hið mikla málverkasafn væri sérstaklega samið. Það bara gleymdist. Er það táknrænt dæmi um skort á eftirliti. Íslenskir stjórnmálamenn varða veg sinn Kröflum.
Á þessum uppgangstíma nýfrjálshyggjunnar skyldi sá guð einn vegsamaður sem ríkið virti. Sá krafðist engra fórna annarra en að einstaklingar treystu stjórnvöldum í blindni, grilluðu á kvöldin og drykkju rauðvín, ynnu og versluðu þess á milli. Neysla var boðorð númer eitt. Ekki að spilla ungviðinu með gagnrýnisröddum fremur en Sókrates forðum sem hlaut dauðadóm fyrir að neita að falla fram og tilbiðja guði ríkisins.
Peningamenn áttu fjölmiðla og þar með máttugasta vopnið til að móta almenningsálitið. Stærri ríkisstjórnarflokkurinn stjórnaði ríkisútvarpinu/sjónvarpinu með pólitískt skipuðum útvarpsráðum og pólitískum mannaráðningum. Svigrúmið fyrir gagnrýni var sem „stormur í vatnsglasi“ þar sem ekki mátti bera brigður á heilbrigði „kerfisins“. Afstaðan fólst í því í hvers liði maður var. Þetta er andrúmsloft andlegrar ánauðar, sjálfsritskoðunar og skoðanakúgunar.
Þegar neyðarlögin voru sett var staðfest að hér ríkir neyðarástand – afleiðing langvarandi spillingar. Hví að kalla hlutina öðrum nöfnum? Í spilltum kerfum er ekki krafist pólitískrar ábyrgðar. Þar er ekkert gagnsæi. Með spilltum valdhöfum er ekki eingöngu átt við þá sem hafa komist til valda í fyrrum nýlendum Afríku og heimurinn þekkir sem hálfgerð skrímsli, drifin áfram af sjúklegum hégóma og grægði. Spilltur valdhafi getur líka verið jafn utangátta og „meinlaus“ og María Antoinette í frönsku stjórnarbyltingunni, sem átti að hafa sagt banhungruðum lýðnum að borða bara kökur fyrst ekki var til brauð. Það er hægt að valda miklum skaða, ekki aðeins með athöfnum sínum heldur einnig athafnaleysi.
Alþingismenn hafa sjálfir viðurkennt vanmátt sinn, ekki gagnvart almenningi, heldur ríkisstjórninni og hennar vald virðist runnið frá guði ríkisins, sem fyrr er getið. Frumuppspretta ríkisvaldsins sem samkvæmt nútímalegri stjórnskipun á að liggja í sjálfsákvörðunarrétti þjóðarinnar – virðist ekki eiga djúpar rætur í íslenskri stjórnskipun. Forsenda sjálfsákvörðunarréttar þjóðar er að hún hafi náð ákveðnu þroskastigi, sagði John Stuart Mill. Þjóð sem er fær um að stjórna sér sjálf er upplýst og virk ella sættir hún sig við Mugabe, Idi Amin, Kim Il Sung og vestræn skyldmenni þeirra.
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn mun hafa sett stjórnvöldum pólitíska afarkosti, sem skilyrði fyrir lánveitingu, sem mun íþyngja ungum og öldnum um ókomna tíð. Engin lán myndu fást nema þjóðin öll yrði látin axla skuldbindingar af starfsemi einkafyrirtækja, sem flestir vita þó að kunna að reynast okkur um megn. Um hvað verður samið og hverjir eru skuldbundnir? Er verið að hneppa komandi kynslóð/ir í fjötra? Hvar liggur pólitísk ábyrgð? Eru þeir sem eru nú að margra mati sjálfskipaðir í forsvari að bjarga einhverju öðru en eigin skinni?
Við stöndum á tímamótum. Við blasir efnahagslegt hrun og pólitískt ef ekki stjórnskipulegt skipbrot. Við vitum nú að ábyrgð valdhafa í pólitík og viðskiptum er hvorki þeim ljós né okkur. Við berum hins vegar öll ábyrgð á börnum þessa lands og okkur ber að standa vörð um líf þeirra og framtíð. Höfum við heimild til að hneppa þau í skuldafjötra vegna yfirgengilegrar óráðsíu fullorðinna manna og vanrækslu eftirlitsaðila og kjörinna valdhafa? Er það síður óheiðarlegt að gera það sem er rangt vegna þess að það eru ekki skráð viðurlög? Það stendur hvergi skrifað í stjórnarskrá okkar að hver ný kynslóð sé tryggð gegn óráðsíðu og spillingu þeirrar kynslóðar sem á undan er gengin. En réttlætir það að gengið sé á rétt uppvaxandi og komandi kynslóða? Thomas Jefferson, einn höfunda stjórnarskrár Bandaríkjanna, varpaði þessari spurningu fram árið 1813. Eigum við að bíða lengi eftir svari? Mitt svar er nei.
Höfundur er prófessor og varaforseti Evrópusamtaka kvenlögfræðinga (EWLA).
